مقدمه: مناطق ویژه اقتصادی و بنادر خشک
مناطق ویژه اقتصادی در نقاط مختلف دنیا با اهداف مختلف و راهبردهای متفاوتی ایجاد می‌شوند. در نتیجه انواع مختلفی از مناطق ویژه اقتصادی و همچنین مناطق آزاد اقتصادی شکل گرفته‌اند. برخی از این انواع طبق تقسیم‌بندی انجمن جهانی مناطق ویژه اقتصادی و مناطق آزاد (WEPZ)، شامل منطقه ویژه اقتصادی، منطقه پردازش صادراتی، مناطق یا مجتمع‌های صنعتی، و منطقه یا مجتمع‌های توزیعی و نیز مناطقی چون منطقه تحقیق و توسعه، منطقه همکاری‌های اقتصادی مرزی و مانند آن است. یکی از مهمترین عملکردهای مناطق ویژه اقتصادی نقش آنها به‌عنوان مرکز توزیع انواع کالا است.
مناطق ویژه در داخل مرزهای گمرکی کشور دارای موقعیتی خاص هستند و زیرساخت‌های مناسب جهت انواع فعالیت‌های صنعتی و تجاری-خدماتی در آنها فراهم است. واردات مواد خام و کالاهای واسطه‌ای و تجهیزات و ماشین‌آلات در این مناطق با هدف تولید محصولات صادرات‌گرا انجام می‌شود. به همین دلیل عملیات گمرکی مربوط به واردات و صادرات این مناطق به کارآمدترین شیوه ممکن انجام گرفته و با تسهیلات و قوانین تشویقی همراه است. این مبادلات و تشریفات گمرکی مربوط به آنها در پهنه‌هایی تحت عنوان بندر خشک ساماندهی می‌شوند.
بندر خشک یک پایانه درون سرزمینی است که با پایانه‌های آبی در ارتباط بوده و توسط شبکه جاده‌ای و ریلی به بنادر ساحلی متصل است و به عنوان کانونی برای انتقال و توزیع انواع کالاها عمل می‌کند. بنادر خشک معمولاً علاوه بر انتقال درون‌سرزمینی، برای انبارداری و ذخیره کالاها نیز مورد استفاده قرار می‌گیرند. بنادر خشک در مناطق ویژه اقتصادی با هدف یکپارچه‌سازی با هدف یکپارچه‌سازی لجستیکی، افزایش کارایی حمل‌ونقل و تقویت نقش منطقه به‌عنوان کانون تولید و صادرات انواع کالا احداث می‌شوند.
ساختار و ویژگی‌های بندر خشک
همان‌طور که اشاره شد، بنادر خشک در بسیاری از نقاط دنیا در واقع یک ترمینال واردات، صادرات و بازتوزیع بار هستند که از سویی به بندر آبی متصل بوده و از سوی دیگر در محل تلاقی خطوط ریلی و جاده‌ای واقع شده‌اند و بنابراین از جایگاه ویژه‌ای در شبکه حمل‌ونقل درون سرزمینی و بین‌المللی برخوردار هستند. در بسیاری از نقاط دنیا بنادر خشک کارکردی دوگانه دارند. به این ترتیب که با دسترسی مناسب به شبکه ریلی و جاده‌ای نقش مهمی در توزیع و بازتوزیع انواع کالا ایفا می‌کنند و در عین حال تعدادی از مهمترین واحدهای صنعتی بزرگ و متوسط در مجاورت آنها جانمایی می‌شود. مهمترین ویژگی‌های بندر خشک را می‌توان به صورت زیر برشمرد:
مناطق ویژه‌ی بندر خشک: هاب درون‌سرزمینی
اهمیت و ویژگی اصلی بنادر خشک این است که این مناطق به عنوان یک «هاب» درون‌سرزمینی عمل می‌کنند. در واقع کارکرد این مناطق با موقعیت ویژه آنها از نظر قرارگیری در نقاط تلاقی مهمترین محورهای ارتباطی ریلی و جاده‌ای و در مواردی هوایی تعیین می‌شود.
دسترسی به شبکه ریلی
یکی از وجوه مشترک مناطق ویژه و بنادر خشک واقع در آنها، دسترسی به شبکه ریلی است. طراحی و برنامه‌ریزی این مناطق به شیوه‌ای انجام می‌شود که حداکثر کارایی ممکن در حمل‌ونقل بار از طریق شبکه راه‌آهن را داشته باشند. حمل‌ونقل بار از طریق راه‌آهن نسبت به حمل‌ونقل آبی و هوایی از نظر اقتصادی به‌صرفه‌تر است. همچنین در مقایسه با حمل‌ونقل جاده‌ای آسیب‌های محیط‌زیستی کمتری دارد و بنابراین پایدارتر است.
دسترسی به نقاط مرزی و مراکز جمعیتی
به طور کلی بنادر خشک و یا پایانه‌های بزرگ‌مقیاس درون‌سرزمینی دو ویژگی اصلی از نظر موقعیت جغرافیایی دارند. نخست نزدیکی و دسترسی مناسب به دست‌کم یک نقطه مرزی (معمولاً بندر آبی و در مواردی مناطق آزاد و ویژه واقع در مرزهای خاکی) و دوم دسترسی و نزدیکی به دست‌کم یک مرکز جمعیتی عمده (کلانشهرها، مناطق شهری، و شهرهای بزرگ).
خطوط فرعی ریل
یکی از شاخص‌های تعیین‌کننده در مناطق ویژه و بنادر خشک طول خطوط فرعی ریل است که به داخل محدوده وارد می‌شود. طبق نتایج بررسی نمونه‌های جهانی، حداقل دو خط فرعی در بنادر خشک پیش‌بینی می‌شود که بر حسب ظرفیت بندر به چهار خط و بیشتر نیز افزایش می‌یابد. طول ریل فرعی نیز بر حسب مقیاس عملکرد بندر خشک از ۶۰۰ تا ۸۰۰ متر (و در مورد مناطق بزرگ یک کیلومتر و بیشتر) متغیر است. تجهیزات ویژه برای جابه‌جایی و ذخیره موقت بار در مجاورت این مسیرها پیش‌بینی می‌شوند.
مناطق ویژه چندکارکردی: پایانه بین‌المللی، مناطق صنعتی و خدمات مکمل و پشتیبان
کارایی مناطق ویژه و بنادر خشک مورد بررسی در همجواری و هم‌پیوندی فعالیت‌های صنعتی، بازرگانی و خدمات است و برخی از مهمترین تولیدکنندگان این کشورها در بنادر خشک استقرار پیدا کرده‌اند. به ویژه در مورد صنایع بزرگ‌مقیاس مانند تولید محصولات فلزی، محصولات چوبی، و..، برخورداری از تسهیلات قانونی و مالی این مناطق، و مهمتر از آن به‌دلیل همجواری با شبکه حمل‌ونقل اصلی و خدمات مرتبط با آن مانند بسته‌بندی و انبارداری مزیت قابل توجهی محسوب می‌شود. علاوه بر خدمات مذکور مانند حمل‌ونقل و انبارداری، در مواردی خدمات نوین و مکمل تولید مانند مراکز تحقیق و توسعه و دفاتر شرکت‌های بین‌المللی نیز در همین مناطق مستقر هستند. این همجواری فعالیت‌ها در کنار خدمات پشتیبان مانند فراغتی، پذیرایی و اقامتی موجب ایجاد تنوع کارکردی و کالبدی در این نوع مناطق می‌شود.
کارکرد بندر خشک
نحوه استقرار فعالیت‌ها در بندر خشک به این ترتیب است که معمولاً یک جریان اصلی ورود و خروج برای کل مجموعه در نظر گرفته می‌شود. مسیر اصلی عبوری کالاهای حمل‌شده از طریق جاده در امتداد مسیر ریلی است. اما در عین حال یک مسیر گردشی (به شکل لوپ) برای حرکت وسایل نقلیه سنگین در ترمینال پیش‌بینی می‌شود. کارکردهای اصلی که در مجاورت شبکه ریلی و جاده‌ای پیش‌بینی می‌شوند شامل پهنه فضای باز برای بارگیری و انبار (موقت) کانتینر، و ساختمان‌های اصلی مربوط به خدمات پایانه و خدمات امنیت و گمرک است. نمودار زیر کارکردها و فعالیت‌های اصلی قابل استقرار در یک بندر خشک را نشان می‌دهد.
کارکردها و فعالیت‌های اصلی قابل استقرار در بنادر خشک
در مورد نحوه استقرار فعالیت‌های مربوط به مجموعه ورودی، به دلیل اهمیت گمرک و مسائل امنیتی مربوط به آن (مانند حصارکشی، نحوه ورود و خروج واگن و خودرو، انبارهای ذخیره موقت کالا و…) الگوهای کلی وجود دارند که کمابیش در تمام کشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه رعایت می‌شوند. این الگوها توسط نهادهای بین‌المللی مانند اسکاپ و سایر نهادهای پژوهشی مرتبط با حمل‌ونقل بین‌المللی هستند، نحوه گردش کانتیرها و وسایل نقلیه ریلی و جاده‌ای را مشخص می‌کنند. در این الگوها جایگاه کارکردهایی چون اداره گمرک، محل بازرسی گمرکی، جایگاه انتظار و صف، باراندازهای ریلی و جاده‌ای و غیره در داخل چرخه گردش بار و وسایل بار تعیین می‌شود. شورای اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل متحد برای آسیا و اقیانوسیه یا اسکاپ (ESCAP) چیدمان پیشنهادی برای نحوه استقرار و ارتباط کارکردی مراکز فعالیتی و تأسیسات در یک بندر خشک و یا منطقه آزاد یا ویژه اقتصادی را به صورت دیاگرام زیر ترسیم می‌کند.
چارچوب طراحی و برنامه‌ریزی بنادر خشک
مطابق نمودار فوق، کارکردهای اصلی در مجموعه پایانه حمل بار شامل موارد زیر است:
– خطوط فرعی ریل و فضای مجاور جهت بارگیری و باراندازی
– انبار (انبار گمرک، انبار موقت، انبار کالاهای ویژه مانند کالاهای فاسدشدنی، شیمیایی، و…)
– اداره و تأسیسات گمرک
– اداره کنترل و خدمات باربری راه‌آهن
– فضای بسته‌بندی و بازکردن کانتیر
– خدمات تعمیرگاهی
– پارکینگ انتظار ماشین‌های حمل بار
ایستگاه محموله‌های کانتینری یا CFS (Container freight station) یکی از فعالیت‌های اصلی و راهبردی است که جانمایی آن نسبت به ورودی یا ورودی‌های مجموعه و همچنین نسبت به مراکز بازرسی گمرکی و امنیتی و نیز ساختمان‌های اداری گمرک از اهمیت بالایی برخوردار است. در این طراحی برای انبار کانتینرها، کانتینرهای پر و خالی و همچنین کانتینرهای ویژه یا آلاینده جداگانه مکان‌یابی می‌شوند. همچنین محدوده‌ای برای استقرار کانتینرهای نیازمند تعمیر در کنار کارگاه تعمیرات در نظر گرفته می‌شود. به علاوه، در این الگو ورودی و خروجی جداگانه‌ای برای کانتینرهای ریلی در نظر گرفته شده است. محموله‌هایی که از طریق ریل فرعی به محدوده وارد می‌شوند، به محل انبار کانتینرها دسترسی دارند.
جمع‌بندی
کارکردهای اصلی در یک منطقه ویژه اقتصادی شامل کارکرد صنعتی و خدماتی و همچنین کارکردهای مرتبط با بندر خشک شامل ترانزیت و مبادلات کالایی در مقیاس ملی و فراملی است. توسعه و پردازش صادراتی، استفاده از ظرفیت‌های منطقه‌ای در مقیاس ملی، ایفای نقش ترانزیتی میان کشورهای همسایه با آسیا و اروپا، جذب سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی و توسعه صنعت و خدمات پشتیبان آن از مهمترین اهداف مشترک در میان مناطق ویژه اقتصادی ایران هستند. بنادر خشک با امکان دسترسی به شبکه حمل‌ونقل ریلی و جاده‌ای، نقش مهمی در دستیابی به این اهداف دارند. این بنادر با تسهیل خدمات گمرک، حمل‌ونقل و انبارداری، زمینه‌ی واردات ماشین‌آلات، تجهیزات و مواد اولیه مورد نیاز از خارج از کشور را فراهم می‌کنند. توزیع محصولات نهایی در مناطق مختلف کشور و نیز صادرات محصولات به‌واسطه‌ی مناطق آزاد مرزی نیز از طریق این بنادر مدیریت و ساماندهی می‌شود.
